“De planeet wacht niet, de zorg moet nu echt om.” Marco Lagrand en Laura Warmerdam zijn het roerend eens. Ze werken beiden hard aan een verduurzaming van hun instelling, door onderzoek in de praktijk te brengen én door duurzaamheid een plek te geven in het onderwijs binnen de organisatie. Laura als onderwijscoördinator bij het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), Marco als programma manager voor de Noordwest Ziekenhuisgroep. In gesprek over blinde vlekken, lef en onzekerheid.
Bij Laura vielen de schellen van de ogen toen zij, jaren geleden alweer, een training volgde over planetaire gezondheid. “Omgevingsfactoren zijn van grote invloed op de gezondheid van mensen. Het maakt nogal uit of je naast een snelweg woont, of aan een park. Elk jaar sterven in Nederland 12.000 mensen vroegtijdig door luchtvervuiling. Ik had me nooit écht gerealiseerd hoezeer de gezondheid van de planeet en die van mensen verweven zijn. Tijdens mijn studie was er vreemd genoeg geen aandacht voor.”
Die relatie, tussen de gezondheid van mensen en de aarde, wordt alleen maar inniger, ziet Laura, want planetaire grenzen worden steeds verder overschreden. “Klimaatverandering, toenemende hitte, verlies aan biodiversiteit, het heeft grote en groeiende invloed. En natuurlijk spelen ook onze genen en leefstijl een rol in hoe gezond we zijn. De samenhang tussen die dingen is extreem ingewikkeld. Professionals moeten kunnen omgaan met die complexiteit. Dat leren zij meestal niet tijdens hun studie.”
Leer zorgprofessionals ongemakkelijke gesprekken te voeren.”
Wie durft dé vraag te stellen?
Marco Lagrand boekt in het Noordwest ziekenhuis het ene na het andere duurzame succes. Hij verleidde instellingskoks, diëtisten en artsen over te stappen op een bijna volledig plantaardig dieet, en op herbruikbare poetsklemmen, haalde allerlei onnodige plastic verpakkingen uit de roulatie, introduceerde circulair meubilair en zo gaat de lijst nog wel even door. ‘Samen doen en gewoon beginnen’, is zijn motto. Marco: “We moeten wel, doorgaan op de oude voet is onhoudbaar.”
Een moeilijke, maar belangrijke stap volgens Marco is hoe we zover komen dat we dé vraag durven te stellen: de vraag naar het automatisme waarmee professionals iedereen onder alle omstandigheden zorg verlenen. Niets doen is immers nog altijd de meest duurzame optie. “Nederland vergrijst, de zorg wordt daarmee duurder, personeel schaarser en de milieu-impact groeit. Het is onontkoombaar dat zorgverleners met patiënten gaan bespreken welke impact op de planeet een bepaalde behandeling heeft.”
Marco: “Weegt een operatie wel op tegen de kosten en de gevolgen voor het milieu? Onderzoek laat zien dat mensen vooral tegen het einde van hun leven heel goed over na kunnen denken over zulke vragen, en andere afwegingen gaan maken. Niet elke negentig-plusser maak je blij met een nieuwe heup. Zorgprofessionals moeten goed zijn toegerust gesprekken hierover te voeren. Opleidingen zouden aandacht moeten besteden aan de vaardigheden die daarvoor nodig zijn.”
Hoe herken je een ziekte als je niet weet hoe deze eruit ziet?”
Onzeker en nieuwsgierig
Er is in opleidingen aandacht nodig voor andere vaardigheden, ziet ook Laura. “Klimaatverandering kan ook hier in Nederland leiden tot nieuwe infectieziekten, zoals Dengue. Hoe ga je zo’n nieuwe ziekte herkennen als je niet weet hoe het eruit ziet? Zorgprofessionals moeten veel meer dan voorheen actief op zoek naar wat er zou kúnnen gebeuren. Nieuwsgierig zijn dus. Over de grenzen van je eigen discipline kijken. Uitzoomen en kijken naar het héle systeem. Zo moeten we studenten ook opleiden. De nieuwsgierigheid prikkelen die iedereen van nature in zich heeft.”
We hebben mensen nodig die met onzekerheid om kunnen gaan, ziet Laura. “In corona tijd hebben we gezien dat er tijdens een pandemie steeds keuzes moeten worden gemaakt zonder dat alle informatie voorhanden is. Het is een talent daar goed mee om te gaan. Om verschillende vormen van kennis en bewijs voortdurend te wegen en heroverwegen, keuzes te maken en die weer bij te stellen. Het lijkt op het proces dat plaatsvindt als je duurzame zorg wil geven. Niet alles is altijd tot in de puntjes onderzocht. Toch moet je keuzes maken. Daarvoor moet je met onzekerheid overweg kunnen.”
Lef
Opleidingen moeten studenten helpen zich daarin te oefenen, zegt Laura. “Breng ze in situaties waarin ze zich oncomfortabel voelen. Stel vragen. Wanneer ervaar je weerstand? Waar kijk je liever niet naar? Dat zijn momenten waarop studenten iets belangrijks leren. Ook docenten zélf moeten daar doorheen. Zij stellen zich vaak nog op als expert. Maar in een leerproces dat om onzekerheid draait, is een docent veel meer een gelijkwaardig gespreksbegeleider. De docent mag het ook zélf soms niet weten.”
Onzekerheidsvaardigheid. Je zou het ook lef kunnen noemen, denkt Marco. “Onzekerheid kan je gijzelen. Soms weten we eigenlijk wel wat de beste keuze is, maar blijven we hangen in onderzoek. Zoals naar de eendenbek, een gynaecologisch instrument. Er zijn biodegradable, stalen en plastic varianten. Die van staal is het meest duurzaam en er is goed mee te werken als je deze verwarmt. Niet iedereen wil daarin mee, dus volgt er nieuw onderzoek. Als onderzoeker zou je dan moeten zeggen: dat is niet zinvol. We weten genoeg om een onderbouwde keuze te maken. We durven het aan. We doen het gewoon.”